In tegenstelling tot vroeger moeten onze hedendaagse wereldgodsdiensten, zoals de islam en het christendom, het zien te redden met één god. Dit is dan weliswaar een almachtige God, maar het blijft slechts één enkele. Mensen uit de oudheid zouden hoofdschuddend hun medelijden betonen met deze schamele opbrengst. Slechts één god, wat een armoe! Vroeger hadden de meeste samenlevingen namelijk godsdiensten met veel meer dan slechts één godheid. Deze goden waren net niet almachtig, ze waren dus niet zo omnipotent (almachtig) als de God die we kennen van het christendom, of Allah in de islamitische leer. Ze wisten, daarentegen, in aantallen goed te maken wat ze in kwaliteit misten. Een zelf respecterend oud pantheon had al gauw meer dan tien top-goden, en een vaak ontelbaar aantal kleinere (of semi) goden. Zo ook de oude Egyptenaren.
De Egyptische goden, ook wel Netjer genoemd, waren ‘immanent’, en niet ‘transcendentaal’. Dit is slechts een dure manier van zeggen dat in oud Egypte de goden wereldlijk waren, iets stoffelijks en aanwezig in alledaags leven (immanent). De God van christenen, bijvoorbeeld, is transcendentaal, ze is van voorbij deze wereld, niet van iets in ons dagelijks leven maar iets ‘hogers’. Niet zo dus de Netjer, deze waren immanent, voelbaar, tastbaar, kenbaar.
Helaas lieten de Egyptenaren niet een eenduidig boek of document achter voor ons om al hun goden te ‘kennen’ en ontcijferen. Historici hebben echter wel kleimuur na kleimuur aan hiërogliefen en kunstwerken om mee te werken, maar geen duidelijke handleiding die vertelt wie wat moet voorstellen. Omdat de mythologie van de oude Egyptenaren niet gebruik maakte van één document (zoals de Bijbel) maar vrij was voor interpretatie, is ook de achtergebleven kennis die historici proberen te ontcijferen nogal divers. Het helpt daarbij niet mee dat deze mythologie zich over vele eeuwen uitstrekt (bijna vier millennia), en natuurlijk niet al die tijd constant is gebleven. Tot slot hebben we het over een geografisch gebied dat enorm is, en dat in een tijd waarin er weinig tot geen contact was tussen de meest veraf gelegen punten in dit gebied.
Er was dus een plethora aan belangrijke en minder belangrijke Egyptische goden, maar dit betekent niet dat iedere willekeurige Oud-Egyptenaar ieder van deze goden aanbad. Sterker nog, iedere periode had waarschijnlijk zijn voorkeur ‘goden’ –stel maar ook iedere klasse, rang en orde aan Egyptenaren had zo zijn of haar favorieten. We kunnen onmogelijk alle godheden opnoemen hier, maar we kunnen natuurlijk wel een opsomming geven van de belangrijkste.
Inhoudsopgave
10. Hathor, godin van de liefde
Hathor is ook wel bekend onder de naam Heret, en we zullen zien dat deze dubbele naam niets vreemds is voor Egyptische godheden. Zoals we al zeiden, het gaat hier om een enorm lange periode en namen willen nog al eens veranderen in de loop der jaren, en per regio.
Afijn, de godin genaamd Hathor of Heret was de godin van de liefde en blijdschap. Ze is tevens een beschermster van vrouwen en, (niet bepaald charmant) werd vaak afgebeeld als een koe. Daar moeten we even kanttekeningen bij plaatsen. Ten eerste was een koe in die tijd een symbool van rijkdom. Niet iedereen was rijk genoeg om een koe te bezitten, en het was dus een zeer waardevol wezen, zo’n koe. Een koe was een constante bron van voedsel (melk). Daarnaast moest je niet alleen rijk zijn om een koe te kopen, ook het onderhoudt kostte wat; denk aan al het water dat nodig was om graan te groeien voor het dier, en dat allemaal in een woestijn! Daarnaast was Hathor niet één koe, nee, ze was zeven stuks. Tegelijkertijd. Over een gespleten persoonlijkheid gesproken…
Hathor was een complexe godin die naast liefde ook af en toe voor vruchtbaarheid, ondeugdzaamheid, de maan, muziek en ‘stoeien’ stond. Ze had een intieme relatie met Ra, hoewel het niet duidelijk is of zij hem zag zitten, of vice versa. Er is in ieder geval een verhaal waarin zij het opneemt voor Ra, die na een lange dag werken werd uitgejouwd door stervelingen, omdat hij er wat ‘afgebrand’ uitzag. Hathor nam wapens ter handen en moordde de helft van de populatie van de Nijl uit. En toen was het vrijdag, en Hathor besloot te rusten en het werk na het weekend af te maken. Dit beloofde ze de Nijlenaren, die niet wisten waar ze zich moesten verstoppen. Ra was niet erg gecharmeerd van dit gedrag, immers hij kon zijn eigen mannetje wel staan. Om te voorkomen dat Hathor doorging met haar gruweldaden maakte hij een afspraak met de brouwers van Egypte. Zij zouden rood bier (wellicht wijn?) in de Nijl werpen zodat deze doordrenkt met bloed zou lijken.
Hathor zag dit en hield halt in haar razernij, om het merkwaardige fenomeen in zich op te nemen. Ze nam een klein proefslokje van dit bloederige beeld, en van het een kwam het andere. Hathor, zo dronken als een scarabee (torretje), dronk zichzelf bewusteloos. Toen ze weer wakker werd, kon ze zich van het hele epistel niets meer herinneren en, gelukkig, ook niet meer wat haar oorspronkelijke belofte was. Het leek haar daarnaast wel een geschikte rol voor haar, als ze zich zou gaan bemoeien met de overstromingen van de Nijl, iets dat toen der tijd iets was waar de woestijnbewoners in Egypte dagelijks om baden. Eind goed al goed.
9. Bast, katten godin van vruchtbaarheid
Bast is ook wel bekend onder de namen: Ailuros, Bastet en Ubastet, en ze wordt vaak afgebeeld als een kat-hoofdige entiteit. Ze is een godin van de vruchtbaarheid (er waren meer van deze categorie). Bast is een dochter van Ra, en ze was ooit een leeuw-hoofdige godin van de zon, maar veranderde al gauw in een kat-hoofdige godin die meer richting de maan neigde. Ze had nog een andere neiging, de neiging tot wraak nemen op vijanden op manieren die werkelijk pijnlijk aankwamen. Geen kat dus om zonder handschoenen aan te pakken. De Romeinen zouden haar later vergelijken met Artemis, en Artemis was ook niet voor de poes.
Bast was tevens een brandweervrouw. Wanneer er een brand woedde, zouden haar kat-dienaressen het brandende complex binnendringen en de kracht uit het vuur trekken. Dat waren nog eens blussers, veel effectiever dan een emmertje water! (overigens, dit waren speciale katten, natuurlijk. Ik wil maar even duidelijk maken dat gewone huiskatten op een vuur gooien niet het gewenste effect zal hebben!). Overigens werden katten in oud Egypte vereerd, en ze werden na hun dood naar Bast gestuurd, in mummie-vorm.
Vanwege de moederinstincten van zogende katten-poezen werd Bast later vaak geassocieerd met de titel Moeder godin. Tegenwoordig wordt Bast vaak geassocieerd met seks en lesbiennes, maar dit heeft niets te maken met de oude mythologie. We kunnen alleen maar speculeren over wat Bast hiervan zou hebben gedacht…
8. Isis, godin van moederschap, adel en familie
Isis is soms ook wel Aset genoemd, en Isis (of Aset) is de dochter van Geb en Nut. Deze komen we later in de lijst nog wel vaker tegen, dus in het kort, Geb is de god van de aarde (soms genaamd ‘vader aarde’, in tegenstelling tot de moderne ‘moeder aarde’). Nut is de godin en maakster van de hemel. Isis had dus een nogal goede afkomst, begrijp je wel.
Isis was een dame die wist wat ze wou. Ze ging tot het einde van de wereld om de restanten te vinden van haar vermoorde man, Osiris. Ze weet zijn lichamelijke resten op te kalefateren, ze te prepareren voor een begrafenis, en ‘per ongeluk’ een extra rite te doen die wellicht iets meer te maken had met bevruchten dan met begraven. Je begrijpt het misschien al, ze raakt zwanger van een zoon, Horus.
Ze was een ‘edele’ godheid die zich nestelde in het goede leven van een godheid. Deze associatie werd versterkt door een idee dat Cleopatra graag uitte: ze zag zichzelf als de verwezenlijking van Isis. Hoezeer de Romeinen ook probeerden dit idee te vernietigen, ze slaagden hier niet in.
7. Thoth, ibis god van kunst, wetenschap, astronomie en, ach, ook literatuur dan maar?
Thoth, (Thoth spreek je uit als ‘tot’) ook wel Tahuti genaamd, is een god met het hoofd van een ibis (een reigerachtige vogel), en een alomvattende taakomschrijving. Hij is god van kunst, wetenschap, muziek, astronomie, spraak en geschriften (boeken kenden de Egyptenaren destijds nog niet, maar ‘geschreven boodschappen’ wel). Hij is de auteur van het Boek van de Doden, en liet Ra de titel ‘top god’ hanteren zodat hij zelf de hand vrij had om al zijn kennis te ontdekken en bevorderen. Door al die kennis hantering, overigens, is Thoth nooit een goede of slechte god. Hij is simpelweg ‘Thoth’.
6. Anubis, jakhals god van de doden
Anubis is de koning van alternatieve namen. Hij is ook wel bekend als Anpu, Imeut, Ienpw, Inpu, Lenpw en Yinepu, en er zijn vast nog wel alternatieven bovenop deze te noemen. Hij is bovenal een god met de kop van een jakhals, en hij is de god van begrafenissen en van de doden. Zijn afkomst is duister, maar het kan zijn dat Anubis een zoon is van Osiris. Hij kan ook een zoon zijn van de mysterieuze Nephthys en Ra zelf. We weten het niet, en het was destijds nog te vroeg voor DNA tests.
Als god van de doden had Anubis een belangrijke taak. De dood was namelijk iets dat Egyptenaren belangrijk vonden en iets waar veel van hun mythologie om draait. Hij had voornamelijk een taak als beheerder van de doden, maar ook als begrafenis-godheid. Hij mocht ook deelnemen aan de beoordeling van de doden, en derhalve had hij toegang tot een weegschaal, waarin hij de waardigheid van de zielen kon wegen. Als de ziel van een sterfelijke zwaar was, dan werd de ziel gevoerd aan Ammit, godin van vernietiging. Als de ziel licht genoeg was, echter, dan mocht ze door naar het eeuwige naleven.
5. Shu, lucht god
Shu, soms Su genaamd, is de god van de lucht, en zijn tweelingzus is Tefnut, de godin van water. Shu is de vader van Nut (de hemel) en Geb (de aarde) en deze twee magnifieke kinderen heeft hij gebaard met de hulp van zijn tweelingzus Tefnut. Afijn, zulke dingen waren niet altijd taboe, mogelijk? In ieder geval niet onder goddelijke wezens. Er waren er maar weinig, zo moet je maar denken, dus hadden ze een andere keuze?
Waarom valt de hemel niet op aarde? Welnu, dat hebben we aan Shu te danken. Het was niet zozeer zwaartekracht die de hemel en de aarde naar elkaar trok, maar het feit dat Nut en Geb verliefd op elkaar waren, en ieder moment van de dag elkaar wilden omarmen. Dit was niet praktisch, zo dacht Shu (maar wie was hij om hen te berispen?) en sinds dat besluit staat Shu tussen Nut en Geb, ofwel er is een stuk droge lucht tussen hemel en aarde. Dit is natuurlijk erg gunstig voor ons mensen. Een ondankbare taak, want wie is er nu ooit dankbaar voor de lege ruimte om ons heen?
4. Osiris, (nog een) god van de onderwereld
Osiris is ook wel bekend als Ned-Er-Tcher, of Usire, maar Osiris is toch wel zijn meest bekende naam. Hij is de god van de doden, nadat hij die taak inpikte van Anubis, en Osiris was voorheen bovendien getrouwd met Isis. Hij was eerst een simpele ziel, slechts de god van vegetatie en vruchtbaarheid (jazeker, nóg een vruchtbaarheidsgod), totdat hij op brute wijze werd vermoord. Hoewel er geen blijvend bewijs was, gingen de meeste beschuldigende vingers uit naar zijn kwaadaardige broer Set. Wie het ook was, de boosdoener borg Osiris’ lichaam op een kist en wierp het geheel in de Nijl. De kist dreef de Nijl af, maar spoelde ergens aan waar hij in een grote boom bleef haken. Daar veranderde het geheel in een pilaar (uiteraard, dit soort dingen gebeuren!) en de pilaar werd verplaatst naar het paleis van Koning Byblos. Hier werd Osiris teruggevonden door zijn vrouw, Isis.
Set was niet zo gemakkelijk te vernietigen, echter, hakte zijn ver-pilariseerde broer in ontelbaar veel kleine stukjes en verspreidde hem over heel Egypte. Vergruizelde steentjes in een enorme woestijn, dat, dacht Set, zou Isis wel even zoet houden.
Isis, echter, verzamelde alle stukjes binnen no time (immers, goden leven voor eeuwig, dus tijd is geen probleem). Het gebeuren had nu wel lang genoeg geduurd, zo vond de oppermachtige Ra, en hij stuurde Thoth en Anubis om te helpen. Samen wisten ze Osiris helemaal weer in elkaar te zetten, met uitzondering van één klein stukje. Dit stukje had Set op sluwe wijze achterover gedrukt, en het was nodig om Osiris te herbouwen. Uiteindelijk lukte het Isis echter toch om Osiris volledig te reconstrueren, en daarop kon ze hem mummificeren en begraven. Op de dag van de begrafenis kon ze echter zijn dodelijke charmes niet weerstaan, en besteeg hem nog één laatste maal. Uit deze laatste hartstochtelijke omhelzing zou hun zoon Horus worden geboren.
In de tussentijd was Osiris, dankzij zijn mummificatie, herrezen in de onderwereld, en hij werd daar verheven tot Rechter van zielen, zoals ooit Anubis had gedaan.
3. Set, god van de chaos
Set is ook wel bekend als Setekh, Setesh, Seth, Seti en Sutekh en hij was de god van anarchie, van chaos, van oorlog, stormen en van de woestijn. Geen prettig figuur, dus. Hij werd ook wel ‘de rode god’ genoemd, maar of dit dankzij zijn bloeddorst was, weten we tegenwoordig niet. Vermoedelijk, ja.
Hij had soms ezelsoren, een schorpioenenstaart en het hoofd van een aardvarken, andere keren het hoofd van een nijlpaard, of een krokodillenstaart. Hoe dan ook, zelden ‘fijne’ of ‘nobele’ dieren. Hij is dan ook geen goede of fijne god, in tegenstelling. Hij was de god van chaos, van vernietiging, en van oorlog. Hij was de directe tegenstelling van zijn broer Osiris, de rustige vegetatie-god van vruchtbaarheid. Daarnaast was hij een driftige god, en vermoordde zijn broer (twee maal) omwille van diens koele natuur.
Horus, de zoon van Osiris, zocht uiteindelijk retributie voor het kwaad dat Set zijn vader had aangedaan en deze oorlog duurde zo’n 80 jaar. De andere goden keken toe, besloten uiteindelijk dat Set de strijd had verloren, en stuurden hem het land uit, om alleen als de stem van donder af en toe gehoord te worden.
2. Ra, top god en het oog van de zon
Als het oog van de zon, was Ra (ook wel Atum) de belangrijkste god van het Egyptische pantheon. Hij was de schepper god en had zodoende ook zichzelf moeten scheppen (daarmee een eind maken aan het debat over wie de schepper heeft geschapen). Hij maakte zichzelf uit chaos en na die daad maakte hij Shu en Tefnut, om tezamen de wereld te creëren.
Mensheid is gemaakt van zijn tranen en als je hem wil vereren, of simpelweg zien, geen malheur, kijk simpelweg in de middag op naar de zon. Ra is namelijk het oog van de zon, en kijkt vooral rond het middaguur neer op zijn creatie.
Het verhaal wil dat, iedere nacht, Ra zich een weg vecht door 12 stages van de nacht, die gelijk staat aan de hemelgodin Nut. Hij begint de nacht door haar binnen te treden via haar mond, vecht zichzelf een weg door haar ingewanden, en laat de dag ‘herboren worden’ wanneer hij 12 uur later via haar geboortekanaal weer tevoorschijn komt. Hoe hij van het verteringsstelsel overstapt naar het voortplantingsorgaan is een mysterie, maar goed, het verhaal rammelt op nog wel wat meer puntjes. De boot waarop hij deze ‘kruistocht’ onderneemt, overigens, heet Mantchet, en zijn boot voor de rustigere vaarwateren gedurende de dag is Semketet.
1. Amun-Ra
Amun Ra is niet Ra zelf. Amun-Ra (Amun-re, Amen-ra, en tig andere spelling varianten) was de uitkomst van een alliantie tussen twee culturen. Aan de ene kant hebben we Ra, we lazen hierboven al over deze oppergod. Aan de andere kant was er Amun, een andere oppergod, de god van alles.
Amun was een god van wind, van lucht en van een hele hoop andere zaken terzijde. Zijn populariteit bleef lange tijd op de achtergrond maar kwam tot bloesem toen de Amun-aanbidders zich begonnen te verzoenen met de Ra-aanbidders. De twee goden leken compatibel, en, waarom ook niet, zo dachten de gelovigen, laten we er één god van maken. Zo gezegd, zo gedaan, en zie daar, een nieuwe God, Amun Ra.
De lijst is zoals zoveel lijstjes, niet alomvattend of compleet. We hebben geprobeerd de meest belangrijke en meest bekende Egyptische goden te beschrijven hier, maar we zijn ongetwijfeld jou favoriet vergeten. Geen nood. Schrijf simpelweg een commentaartje beneden, waarin je mede-lezers informeert over de goden en godinnen die wij zijn ‘vergeten’.
Meer lezen over de oude Goden?
- Romeinse Goden
- 12 Griekse Goden
- 10 Beroemde Noorse Goden
- 10 Minder bekende Scandinavische goden
- 10 Azteken Goden
